ایران کشوری است چند‌زبانه و همیشه نیز چنین بوده است، اما فقط یک زبان رسمی دارد: زبان فارسی. در این وضعیت، نقش فارسی و سایر زبان‌های موجود در ایران چگونه باید باشد؟ آیا استفاده از زبان فارسی لزوماً به نفع یک گروه قومی خاص تمام می‌شود؟ آیا روش دیگری برای سیاست‌گذاری این چند‌زبانگی  وجود دارد؟

پس از اینکه فارسی به‌ عنوان زبان رسمی هندوستان کنار گذاشته شد، چه بر سرش آمد؟ ایرانیانی که فارسی را زبان «ملی» خود می‌دانستند و فارسی‌زبانان شبه‌قاره‌ی هند که دیگر فارسی برایشان زبانی «خارجی» شده بود، چه تلقی‌ای از حجم عظیم نوشته‌های فارسی داشتند که در هند به نگارش درآمده بود؟

روزگارانی از سیبری تا سریلانکا، از لندن تا پکن، می‌شد ردو‌نشان زبان فارسی را به‌وضوح پی گرفت. فارسی چطور توانست به موقعیت یک زبانِ فراگیرِ میانجی دست یابد، موقعیتی که امروز از آن انگلیسی شده است؟ راز این گستردگی چه بود؟ و بعد چه بر سرش آمد و چرا افول کرد؟

سالیانِ سال، فارسی دَری زبانِ محبوبِ میانجی میان هفت قومیت اصلی افغانستان بوده است. اما سیاست‌های حاکمانِ اغلب پشتون افغانستان در قرن بیستم بر این تمرکز داشته تا زبان پشتو را به جای دری، به جایگاه زبان میانجی ارتقاء دهند

دستور زبان، از نظر گرامشی، هنجارهایی است که طبقه‌ی حاکم و فرادست وضع می‌کند. اما گرامشی آموزش همین دستور زبان هنجاری را برای فراگیری زبان ملی لازم می‌داند، چرا که نبود زبان ملی باعث شکاف‌های بومی و برخوردهای محلی‌گرا میان توده‌های مردمی می‌شود

از نظر والوشینوف در هر جامعه‌ای گروه‌ها و طبقاتی که دیدگاه‌ها یا منافعشان با یکدیگر تفاوت قابل‌ ملاحظه‌ای دارند با زبان واحدی سخن می‌گویند، ولی با استفاده از همین کلمه‌های واحد معانی متفاوتی تولید می‌شود. به عبارت دیگر، زبان عرصه‌ی بروز کشمکش‌ها و تضادهای اجتماعی است

اصلاحات دستوری و از‌ بالا‌ به‌ پایینِ زبان از مهم‌ترین اقداماتی بود که سیاستمداران ترکیه پس از سقوط امپراتوری عثمانی و تولد جمهوری مدرن انجام دادند تا بدین ترتیب هویت ملی کشور را باز‌تعریف کنند. هدف اصلی از این اصلاحات حذف دستور زبانِ عربی و فارسی و کنار‌گذاشتن هزاران وام‌واژه‌‌ای بود که از مدت‌ها پیش به مکتوبات و گفتار مردم کوچه‌‌و‌خیابان گره خورده بود

اردو و هندی دو گویش و نگارش رایج از یک زبان هستند که در گذر از جدل‌های تاریخی و تحت‌ تأثیر سیاست‌گذاری‌های استعماری راهشان از هم جدا شده است. این جدایی تا آنجا پیش رفت که هر دو زبان به عنوان عنصر مهم شکل‌دهی هویت ناسیونالیستی در تقابل با دیگری انتخاب شدند

روایت رسمی و باور عمومی در اسرائیل این است که زبان «عبری اسرائیلی» زبانی کهن است که بعد از قرن‌ها سکوت دوباره احیا شده است. اما اسناد تاریخی و پژوهش‌های زبان‌شناسی چنین دیدگاهی را تأیید نمی‌کنند. عبری مدرن زبانی است ترکیبی و نیمه‌مهندسی‌شده‌؛ حاصل پیوندِ عبری کهن با زبان‌های اروپایی

گویشوران عربی با ویژگی‌های قومی، ملی و فرهنگیِ بسیار متفاوت از هم، در یک گستره‌ی وسیع جغرافیایی ساکن هستند؛ اما آیا تکلم به زبان عربی در جهان عرب، عامل وحدتِ قومی و ملی است؟ تلاقی زبان، هویت ملی و تضادهای سیاسی در کشورهای عرب‌زبان به شکل‌های متفاوت از یکدیگر بروز کرده است

نسل جوان عرب‌زبان که مکالمات روزمره‌شان را با پیامک و چَت انجام می‌دهند، عبارت‌های زبانی‌ و املاء عربی را برای سادگی کار خود تغییر داده است. همین سبب شده است که هراس از قطعِ ارتباط با زبان کهن عربی از هر زمان دیگری بیش‌تر باشد

آیا استفاده‌ی کره‌ای‌ها از خطی که مبنایش خط تصویری چینی‌هاست به غرور ملی و استقلال آنها ضربه می‌زند؟ آیا به‌کار‌بردن خط بیگانه موجب بردگی فکری ملت می‌شود؟ آیا پیشینه‌ی غنی فکری و فرهنگی و مذهبی هر ملت با تغییر خط از دست می‌رود؟

انقلابیون شوروی در ابتدا به زبان‌های محلی پروبال فراوان دادند: دادگاه‌ها و نهادهای دولتی و مدارس به زبان‌های محلی کار می‌کردند، آثار ادبی جهان به این زبان‌ها ترجمه می‌شد و حتی برای زبان‌هایی که نوشتار نداشتند خط ابداع شد. اما دشواری فراوانِ اداره‌ی کشور به ۱۹۲ زبان مختلف موجب شد زود از این کار پشیمان شوند

یکی از اصلی‌ترین ویژگی‌های عصر ملت‌-دولت‌سازی تأکید بر زبان ملی بود. دولت‌های مدرن وفاداری به زبان مشترکِ ملی را هم‌سنگ وفاداری به میهن تعریف کردند. اما در هنگامه‌ی ترویج گاه اجباری زبان مشترک برای یک ملت‌ واحد، چه بر سر تنوع زبانی آمد؟

زبان بهشت چه بود؟ کهن‌ترین زبان جهان چیست؟ کدام زبان برترین است؟ آیا خلق‌وخوی گویشوران را می‌توان از بررسی زبانشان استنتاج کرد؟ زبان‌شناسی در دوره‌های آغازین ظهورش با وسواس غریبی به دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش‌ها بود. اما این سؤال‌های به‌ظاهر علمی و کنجکاوانه نتایج اخلاقی به‌مراتب خطرناک و اسفناکی داشتند

در چهارچوب‌های غربی معمولاً تصور از «متن» این است که «مکتوب» باشد، و طبق نظریه‌ی اندرسون سوادِ خواندنِ این متنِ مکتوبِ چاپی در شمارگان بالاست که منجر به شکل‌گیری تصور ملت می‌شود. اما در خاورمیانه بسیاری از متون از طریق شفاهی آموخته و سینه به سینه منتقل می‌شدند

بحث‌های جالبی در میان زبان‌شناسان مارکسیست درباره‌ی فلسفه‌ی زبان، اهمیت زبان‌های محلی، و نقش زبان رسمی در خلال دو دهه‌ی آغازین شوروی وجود داشت که پس از تحکیم سلطه‌ی استالین به حاشیه رفت

به‌اشتباه تصور می‌شود که چند‌زبانگی پدیده‌ای است مدرن که از دل مفاهیم حقوق‌بشری درآمده است. چنین نیست؛ برای قرن‌های متمادی، چند‌زبانگی قاعده‌ی رایج بود و در قلمروهای جغرافیایی و مرزهای امپراتوری‌ها به‌سختی می‌شد جامعه‌ای را پیدا کرد که تک‌زبان باشد