نظامیان و اقتصاد
بحث‌هایی پیرامون انگیزه‌ها و پیامدهای حضور نیروهای نظامی و امنیتی در اقتصاد کشور
علیرضا اشراقی و رویا ایزدی

نیروی نظامی در مقام بازیگر اقتصادی پدیده‌‌ای غریب اما رایج در بسیاری از کشورهای جهان است. چه عوامل و شرایطی امکان حضور نظامیان در اقتصاد را فراهم می‌کنند؟ چرا دولت‌ها و نخبگان سیاسی غیرنظامی به آنها اجازه‌ی ورود به اقتصاد می‌دهند؟ کسب‌و کارهای نظامیان چه تاثیری بر ساختارها و فرآیندهای سیاسی و حکمرانی کشور و همچنین بافت اجتماعی دارد؟ انگیزه‌های تجاری چگونه می‌تواند به رفتار نظامیان در بزنگاه‌های تاریخی در مواجهه با ملت و دولت شکل دهد؟ چگونه می‌توان پای نیروهای نظامی را اقتصاد بیرون کشید و فرآیندی مسالمت‌آمیز برای خلع ید اقتصادی آنان طراحی کرد؟ این مبحث به پژوهش‌ها و تحلیل‌های مختلف درباره‌ی انواع حضور نظامیان در اقتصاد و همچنین تجربه‌های متنوع کشورهای جهان در این زمینه می‌پردازد.

با چکیده پژوهش‌هایی از: یورن برومل‌هورستر و ولف‌کریستن بائز ● اِلکه گراورت ● کریستینا مانی ● لاله خلیلی ● پاول عمار ● پاول چمبرز و نَپیسا وایتولکیات ● رویا ایزدی ● فرانک اُ مورا ● دانگمین لی ● جیمز مالوِنون ● توماس شیتز ● دِنی انجلا، مِیدی کوساندی و جون هونا ● سینیا گونچار ● زکاریاس بشاه آبه‌بی ● زینب ابوالمجد، عصمت آقچا و شانا مارشال ● متین گورکان ● کارلایل ثایر ● چارلز باربر و کرک تالبوت ● هیلما سافیتری و همکاران ● ریس ادواردز ● کریستوفر کوین و ابیگیل هال ● اوری سوئد و جان سیبلی باتلر
نظامیان و اقتصاد
بحث‌هایی پیرامون انگیزه‌ها و پیامدهای حضور نیروهای نظامی و امنیتی در اقتصاد کشور

دبیر مجموعه:

علیرضا اشراقی و رویا ایزدی
چکیده پژوهش‌هایی از: یورن برومل‌هورستر و ولف‌کریستن بائز ● اِلکه گراورت ● کریستینا مانی ● لاله خلیلی ● پاول عمار ● پاول چمبرز و نَپیسا وایتولکیات ● رویا ایزدی ● فرانک اُ مورا ● دانگمین لی ● جیمز مالوِنون ● توماس شیتز ● دِنی انجلا، مِیدی کوساندی و جون هونا ● سینیا گونچار ● زکاریاس بشاه آبه‌بی ● زینب ابوالمجد، عصمت آقچا و شانا مارشال ● متین گورکان ● کارلایل ثایر ● چارلز باربر و کرک تالبوت ● هیلما سافیتری و همکاران ● ریس ادواردز ● کریستوفر کوین و ابیگیل هال ● اوری سوئد و جان سیبلی باتلر

نیروی نظامی در مقام بازیگر اقتصادی پدیده‌‌ای غریب اما رایج در بسیاری از کشورهای جهان است. چه عوامل و شرایطی امکان حضور نظامیان در اقتصاد را فراهم می‌کنند؟ چرا دولت‌ها و نخبگان سیاسی غیرنظامی به آنها اجازه‌ی ورود به اقتصاد می‌دهند؟ کسب‌و کارهای نظامیان چه تاثیری بر ساختارها و فرآیندهای سیاسی و حکمرانی کشور و همچنین بافت اجتماعی دارد؟ انگیزه‌های تجاری چگونه می‌تواند به رفتار نظامیان در بزنگاه‌های تاریخی در مواجهه با ملت و دولت شکل دهد؟ چگونه می‌توان پای نیروهای نظامی را اقتصاد بیرون کشید و فرآیندی مسالمت‌آمیز برای خلع ید اقتصادی آنان طراحی کرد؟ این مبحث به پژوهش‌ها و تحلیل‌های مختلف درباره‌ی انواع حضور نظامیان در اقتصاد و همچنین تجربه‌های متنوع کشورهای جهان در این زمینه می‌پردازد.

با چکیده پژوهش‌هایی از: یورن برومل‌هورستر و ولف‌کریستن بائز ● اِلکه گراورت ● کریستینا مانی ● لاله خلیلی ● پاول عمار ● پاول چمبرز و نَپیسا وایتولکیات ● رویا ایزدی ● فرانک اُ مورا ● دانگمین لی ● جیمز مالوِنون ● توماس شیتز ● دِنی انجلا، مِیدی کوساندی و جون هونا ● سینیا گونچار ● زکاریاس بشاه آبه‌بی ● زینب ابوالمجد، عصمت آقچا و شانا مارشال ● متین گورکان ● کارلایل ثایر ● چارلز باربر و کرک تالبوت ● هیلما سافیتری و همکاران ● ریس ادواردز ● کریستوفر کوین و ابیگیل هال ● اوری سوئد و جان سیبلی باتلر

چکمه‌پوشانِ چرتکه‌‌به‌دست: چرا و چطور باید نظامیان را از اقتصاد بیرون کرد؟

تقریباً یک‌چهارم کشورهای جهان نظامیانی دارند که هم با چکمه و هم با چرتکه سر‌وکار دارند. با این حال، مطالعات انگشت‌شماری درباره‌ی پدیده‌ی حضور نظامیان در اقتصاد، نحوه‌ی عملکرد اقتصادی و نتایج این فعالیت‌ها، و تاثیری که در روابط و ساختار قدرت به جای می‌گذارد انجام شده است

چرا نظامیان کاسب‌کار می‌شوند؟

نظامیان معمولاً در وضعیت‌ نزاع یا اضطرار اجازه‌ی فعالیت اقتصادی می‌یابند، و فرض بر این است که با بازگشت اوضاع به حالت عادی باید به پادگان‌ها برگردند. اما نظامیانی که از فعالیت اقتصادی سود می‌برند و به فساد ناشی از بی‌نظارت‌بودنش هم مبتلایند در تداوم‌یافتن وضعیت نزاع می‌کوشند

اشغال نظامی پس از آزادسازی اقتصادی

سیاست‌های آزادسازی اقتصادی ارتش‌های کشورهای خاورمیانه را وارد عرصه‌ای کرد که در آن با در‌دست‌داشتن امکاناتی انحصاری عملاً جای رقابت را برای بخش خصوصی تنگ کردند و در سطحی بی‌رقیب به فعالیت تجاری پرداختند. این فعالیت‌ها، و فساد همراه با آن، به‌خصوص در بهار عربی، هدف اعتراض جنبش‌های مردمی منطقه بود

کاسب‌کاران نظامی را چگونه باید شناخت؟

تحولات سیاسی مانند روند دموکراسی‌سازی در کشورهای آمریکای لاتین چه تأثیری بر فعالیت‌های اقتصادی نظامیان داشته است؟ چرا آزادسازی اقتصادی در کشورهایی فعالیت اقتصادی نظامیان را شتاب داد و در کشورهای دیگری مانع آن شد؟ سود نظامیان از فعالیت‌های اقتصادی‌شان دقیقاً در کجاست؟

سرمایه‌داری نظامی جدید و فراعوام‌گرایی هولناکش

نظامی‌ها وانمود می‌کنند که طرح‌های عظیم اقتصادی‌شان برای «مردم» و «ملّی» هستند، اما اکثریت عظیم «مردم» از این طرح‌ها سودی نمی‌برند. سرمایه‌داری جدید نظامی دیگر در قالب شکل‌های کلاسیک اقتصاد و بازار نئولیبرال عمل نمی‌کند و حتی دیگر در آن خبری از وعده‌ی آرمانشهر مصرفی نئولیبرال مبنی بر انتخاب آزاد و حقوق فردی هم نیست

اقتصاد سیاسیِ «خاکی» در جنوب شرق آسیا

نظامیانی که می‌خواهند سود کنند، اداره‌ی کسب‌وکار نظامی را به دست متخصصان غیرنظامی می‌دهند. اما وقتی برای نظامیان مهم نباشد که کسب‌وکاری که به دست گرفته‌اند سودبخش باشد، بلکه می‌خواهند از آن صرفا به عنوان ابزاری برای ادامه‌ی رابطه‌ی انگل‌وار با دولت استفاده کنند، مدیریتش را هم به اهل فن نمی‌سپارند

نقش نظامیان در اقتصاد: سودجویی یا برقراری امنیت؟

با پایان‌یافتن جنگ‌های داخلی یا جنگ‌های بین کشورها، امکان مداخله‌ی اقتصادی نظامیان بالا می‌رود. رهبران سیاسی می‌خواهند برای حفظ قدرت خود به نظامیان تکیه کنند، برای همین به آنها امتیاز می‌دهند. هر چه حکومت برای بقای خود بیش‌تر بر نظامیان تکیه کند، احتمال وارد‌شدن آنها در فعالیت‌های اقتصادی سودآور هم بیش‌تر می‌شود

کشورهای در حال توسعه: دولت‌سازی و ورود نظامیان به اقتصاد

نطفه‌ی فعالیت اقتصادی نظامیان طی دوره‌ی دولت‌سازی در کشورهای در حال توسعه شکل گرفت. در اغلب این کشورها ابتدا با شکل‌گیری یک نیروی نظامی قابل اعتنا مواجه هستیم و بعد با ساخته‌شدن دولت. فعالیت اقتصادی نظامیان اما فرایند دموکراسی‌سازی در کشورهای در حال توسعه را با مشکل مواجه کرد

سایه‌روشن‌های تسلط مدنی بر نظامی

تسلط غیرنظامیان بر نظامیان شرط لازم حاکمیت دموکراسی است. در عین حال برقرار‌کردن تسلط مدنی چالش مهم پیش روی دموکراسی‌های نوپا است. فعالیت اقتصادی نظامیان تأثیرات مختلفی بر روابط میان دولت مدنی و نظامیان می‌گذارد، و به‌تدریج از تسلط غیرنظامیان بر قوای نظامی می‌کاهد

وقتی کمونیست‌های سابق کار اقتصادی می‌کنند

چرا نظامیان در کشورهایی نظیر چین، کوبا و ویتنام با نظام کمونیستی به سرمایه‌داری علاقه‌مند می‌شوند و حضوری پررنگ در اقتصاد پیدا می‌کنند. نطفه‌ی نیروی نظامی با فعالیت‌های عمرانی، مهندسی و اقتصادی از همان آغاز تشکیل نظام جدید بسته شده. همچنین با کاهش منابع، نظامیان برای تامین هزینه‌های نظامی به فعالیت اقتصادی رو می‌آورند

ارتش سوریه: منافع شخصی در بحبوحه‌ی تعدیل اقتصادی

حکومت سوریه‌ مأموریت کنترل و مبادی مبادله‌ی کالا را همچون امتیازی برای افسران وفادار در نظر می‌گرفت و گاه حتی مستقیماً با وضع تعرفه‌ و مقررات گمرکی مورد نظر این افسران، به کار قاچاقشان رونق می‌داد. این موقعیت چنان قیمتی بود که برخی از شدیدترین رقابت‌ها در ارتش سوریه بر سر پست‌گرفتن در آنجا رخ داد

چطور ارتش چین از اقتصاد کنار زده شد؟

چطور ارتش پرجمعیت‌ترین کشور جهان که به دستور حزب حاکم وارد اقتصاد شد و چندین هزار کسب‌وکار با میلیاردها دلار درآمد ایجاد کرد، یکباره با دستور سال ۱۹۹۸ رهبر همان حزب تقریباً تمام این فعالیت‌ها را کنار گذاشت؟ و چطور ارتش چین انگیزه پیدا کرد تا فعالیت‌های اقتصادی‌اش را متوقف کند؟

صعود و سقوط مجتمع نظامی-تجاری چینی

یکی از عجیب‌ترین مصادیق فعالیت اقتصادی نظامیان ماجرای ارتش آزادی‌بخش خلق چین است که در سال ۱۹۷۸ توسط رهبر وقت حزب کمونیست چین دنگ شیائوپینگ به فعالیت اقتصادی گسترده فراخوانده شد، و بعد از بیست سال، در ۱۹۹۸، به دستور صریح رهبر بعدی جیانگ زمین ارتش از این فعالیت‌ها دست کشید

سرنوشت صنایع نظامی آرژانتین: از دیکتاتوری تا دموکراسی

خلع ید اقتصادی از ارتش نقش مهمی در روند اصلاحات دموکراتیک در آرژانتین داشت. ارتش اهرمی را که ممکن بود بتواند با توسل به آن در مسیر دموکراسی‌سازی اخلال کند از دست داد. صنایع ورشکسته و زیان‌ده نظامیان البته کار را برای خروج‌شان از اقتصاد راحت کرده بود

اصلاحات ارتش اندونزی: وعده‌ای که محقق نشد

تجربه‌ی ناموفق اندونزی در بیرون‌راندن نیروهای نظامی از عرصه‌‌ی اقتصاد درس‌های گران‌بهایی برای دیگر کشورهایی دارد که در حال گذار به دموکراسی هستند. این تجربه نشان می‌دهد که وقتی پای نیروهای نظامی به قلمروی اقتصادی کشیده شد، دیگر بیرون‌راندنشان حتی با وجود مطالبات مردمی و حمایت بین‌المللی سخت است

روسیه: کسب‌و‌کار نظامی پس از فروپاشی نظام شوروی

با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اغلب نهادهای دولتی از بانک مرکزی روسیه گرفته تا آموزش‌و‌پرورش و بهداشت تجاری‌سازی شدند و به قصد کسب سود یا تأمین درآمد خود به فعالیت تجاری روی آوردند. ارتش روسیه هم از کسب‌وکار غافل نماند

کاسبی شکست‌خورده‌ نظامیان در اتیوپی

دولت اتیوپی ارتش را به فعالیت کارخانه‌داری گذاشت تا بلکه اقتصاد این کشور را صنعتی کند. اما شرکت‌های صنعتی نظامی با بی‌کفایتی چشمگیر میلیاردها دلار را به باد داده‌اند و تبدیل به محملی شده‌اند برای برای ریخت‌و‌پاش و هدایت پول به جیب نخبگان حاکم

دو راه سلطه: فعالیت اقتصادی نظامیان در ترکیه و مصر

فعالیت تجاری نظامیان مصری برخلاف همتایان ترکشان نه تمرکز سازمانی دارد و نه در دست متخصصان غیرنظامی است: نظامیان مصر ترجیح داده‌اند در همه‌ی سطوح خود مدیریت کارها را به عهده داشته باشند. برخلاف کسب‌و‌کار اقتصادی نظامیان ترکیه که سودش به همه‌ی اعضا می‌رسید، سود فعالیت‌های اقتصادی نظامیان مصری صرفاً میان جمعی از افسران عالی‌رتبه تقسیم می‌شود که مدیریت‌های اصلی این کسب‌و‌کارها را در اختیار دارند

ویتنام‌: نوسازی اقتصادی و سردارهای سازندگی

وقتی ویتنام در سال ۲۰۰۷ به سازمان تجارت جهانی پیوست، ارتش خلق ۱۴۰ شرکت را مستقیم اداره می‌کرد و در ۲۰ شرکت دیگر سهام‌دار بود. مجموع این فعالیت‌های سودآور تنوع چشمگیری داشتند. حکومت اما مجبور شد برای برآوردن شرایط عضویت در سازمان تجارت جهانی به ارتش دستور دهد تا همه‌ی فعالیت‌های تجاری خود را کنار بگذارد

ارتش اندونزی: تخریب محیط زیست با ارّه و تفنگ

تعریف کار ارتش به‌ طور معمول «حفظ امنیت» ملّی است. پس انتظار می‌رود که فعالیت‌های آنها در مجموع در جهت حفظ منابع حیاتی کشور باشد اما فعالیت‌های اقتصادی ارتش اندونزی به تخریب گسترده‌ی محیط‌زیست و پریشان کردن معاش ساکنان محلی انجامیده است

«سپاه مهندسان» آمریکا و اشتهای بی‌نظیر ساخت‌وساز

ذهنیت گردانندگان رسته‌ی مهندسان در فعالیت‌های غیرنظامیشان از آغاز معطوف به ساخت و ساز بود و همواره در پی افزایش بودجه‌ی خود برای پرداختن به این امور بودند. همزمان اعضای کنگره نیز میل داشتند فعالیت‌های رسته ی مهندسی را به حوزه‌های انتخابیه‌ی خود جلب کنند تا رضایت رأی‌دهندگان یا ذی‌نفوذان محلی را به‌دست آورند

نظامیان و فناوری‌های پیشرفته‌ی اسرائیل

۹۰درصد از شاغلان صنایع پیشرفته‌ی اسرائیل ‏سابقه‌ی نظامی و حدمت سربازی دارند. معنی‌دار است.‏ میان ارتش اسرائیل و رشد صنایع فناوری پیشرفته‌ رابطه‌ی خاصی برقرار است که به موقعیت ویژه‌ی ارتش این کشور در ملت‌سازی بر می‌گردد

اقتصاد رفاقتی نظامی در آمریکا

وزارت دفاع ایالات متحده به‌خودی‌خود بزرگ‌ترین کارفرمای این کشور است. انبوهی از شرکت‌ها در رسته‌ها و مهارت‌ها و با تولیدات و خدمات مختلف، از شرکت‌های هوانوردی و فناوری کامپیوتری گرفته تا بهداشتی و آموزشی، در خدمت ارتش آمریکا هستند. این وضعیت به اقتصادی انجامیده که در آن مالکیت خصوصی بر ابزار تولید وجود دارد، اما این دولت است که طبق نظر مقامات نظامی و سیاسی روند رشد و فعالیت را به مالکان خصوصی این ابزار تولید دیکته می‌کند

ارتش آمریکا و بنیان اقتصاد سرمایه‌داری عربستان

ارتش آمریکا در خلال فعالیت‌های عمرانی‌اش علاوه بر تأسیس زیرساخت‌های واقعی، زیرساخت‌های مجازی از جمله مقررات قانونی مربوط به کار، مالکیت خصوصی، و مقررات حسابداری و استانداردهای مهندسی مطابق با معیارهای خود را هم به نظام حقوقی عربستان وارد کرد که محیط کسب‌و‌کار این کشور را شکل دادند